ანოტაცია. ქვეყნის მოსახლეობის ცხოვრების დონისა და  საბიუჯეტო ინტერესების გათვალისწინებით კვლევა აქცენტირებულია საქართველოში დაწყებული საპენსიო რეფორმის თავისებურებებისა და საპენსიო სააგენტოში მობილიზებული თანხების ეფექტურად გამოყენების საკითხებზე.

საერთაშორისო ორგანიზაციების, აკადემიური წრეებისა და რიგ საკანონმდებლო აქტებში დაფიქსირებული გადასახადების განმარტებების განხილვის შედეგად წარმოდგენილია მოსაზრება, დამსაქმებლებისათვის საპენსიო შენატანის ვალდებულების დაწესების საკამათო ხასიათის შესახებ.

საპენსიო სააგენტოს საქმიანობის მარეგულირებელი საკანონმდებლო ბაზისა და სააგენტოს საქმიანობის ფინანსური შედეგების ანალიზზე დაყრდნობით შემოთავაზებულია მოსაზრება საგენტოს საინვესტიციო საქმიანობის სრულყოფის თაობაზე.

ქვეყნის ენერგოსისტემის სტატისტიკური მონაცემების ანალიზზე დაყრდნობით, ენერგოგენერაციისა და საპენსიო სააგენტოს ფინანსური აქტივების ზრდის უზრუნველყოფად წარმოდგენილია მოსაზრება სააგენტოს განკარგულებაში მობილიზებული ფინანსური აქტივების ჰიდროგენერაციის ახალ ობიექტებში ინვესტირების შესახებ.

საკვანძო  სიტყვები: საპენსიო სააგენტო; დამსაქმებლის საპენსიო შენატანი; საპენსიო აქტივების ჰიდროგენერაციის ობიექტებში ინვესტირება. 

როგორც ცნობილია ნებისმიერი ქვეყნის განვითარების უმნიშვნელოვანეს წინაპირობას მოქნილი საფინანსო სისტემის არსებობა წარმოადგენს. აქედან გამომდინარე აღნიშნული საკითხისადმი მაღალი საზოგადოებრივი ინტერესი სრულიად ლოგიკურ მოვლენად უნდა მივიჩნიოთ. ქვეყნის საფინანსო სფეროსთან დაკავშირებული საკითხების ფართო სპექტრის გათვალისწინებით რთულია რომელიმე კონკრეტული მიმართულების გამოყოფა, თუმცა მოსახლეობის ცხოვრების დონის, საბიუჯეტო ინტერესებისა და უახლეს ისტორიულ წარსულში განვითარებული მოვლენების გათვალისწინებით, უაღრესად მნიშვნელოვანია კვლევის აქცენტების, ქვეყანაში მიმდინარე საპენსიო რეფორმის თავისებურებებსა და საპენსიო სააგენტოში მობილიზებული ფინანსური სახსრების ეფექტურ გამოყენებაზე ყურადღების გამახვილება.

ავტორიტეტული საერთაშორისო ორგანიზაციების, აკადემიური წრეებისა თუ მრავალი ქვეყნის კანონმდებლობის შესაბამისად გადასახად(ებ)ად მიიჩნევა:

– „სახელმწიფოს მმართველი ან სხვა ორგანოების სასარგებლოდ დაწესებული სავალდებულო და უსასყიდლოგადასახდელები“ (ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაცია; OECD)[1];

– „შინამეურნეობების ან სამეწარმეო სტრუქტურების (ფირმების) მიერ მთავრობისადმი ფულის (საქონლის ან მომსახურების) სავალდებულო(იძულებითი) გადახდა, რისსანაცვლოდშინამეურნეობები ან სამეწარეო სტრუქტურები უშუალოდ არიღებენარავითარსაქონელსანმომსახურებას“  (Economics principles problems and policies /18th Edition . 2009)[2];

– “...,კანონით დელეგირებული უფლებამოსილების ფარგლებში, გადასახადის გადამხდელისათვის პირდაპირი ანაზღაურების გარეშე  დადგენილი ერთდროული ან პერიოდული ფინანსური ვალდებულება...“ (ესტონეთის კანონი„ საგადასახადო დაბეგვრის შესახებ“)[3].

როგორც განხილული განმარტებები ცხადყოფენ, გადასახადების უმთავრეს და თითქმის საყოველთაოდ აღიარებულ მახასიათებელს მათი სავალდებულო და უსასყიდლო ბუნება წარმოადგენს. აქედან გამომდინარე, სრულიად მართებულად უნდა მივიჩნიოთ საქართველოს პარლამენტის მიერ 1997; 2004 და 2010 წლებში მიღებული, „სამივე თაობის“ საგადასახადო კოდექსის ტექსტებში გადასახად(ებ)ის ის უცვლელი განმარტება, რომელის თანახმად:

–„გადასახადი არის ამ კოდექსის მიხედვით ბიუჯეტებსა და სპეციალურ სახელმწიფო ფონდებში (შემდგომში – სახელმწიფო ფონდი) სავალდებულო შენატანი, რომელსაც იხდის გადასახადის გადამხდელი, გადახდის აუცილებელი, არაეკვივალენტური და უსასყიდლო ხასიათიდან გამომდინარე“ („საქართველოს საგადასახადო კოდექსი“, 1997 წლის რედაქცია)[4].

–„გადასახადი არის ამ კოდექსის მიხედვით საქართველოს სახელმწიფო, აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკებისა და ადგილობრივ ბიუჯეტებში სავალდებულო, უპირობო ფულადი შენატანი, რომელსაც იხდის გადასახადის გადამხდელი, გადახდის აუცილებელი, არაეკვივალენტური და უსასყიდლო ხასიათიდან გამომდინარე“ („საქართველოს საგადასახადო კოდექსი“, 2004  წლის რედაქცია)[5].

-„გადასახადი არის ამ კოდექსის მიხედვით სავალდებულო, უპირობო ფულადი შენატანი ბიუჯეტში, რომელსაც იხდის გადასახადის გადამხდელი, გადახდის აუცილებელი, არაეკვივალენტური და უსასყიდლო ხასიათიდან გამომდინარე“ („საქართველოს საგადასახადო კოდექსი“, 2010 წლის რედაქცია)[6].

როგორც წარმოდგენილი დებულებ(ებ)იდან ვრწმუნდებით, საქართველოს საგადასახადო კოდექსის სამივე თაობის ტექსტში, ანუ თითქმის 35 წლის განმავლობაში გადასახად(ებ)ის უმთავრეს მახასიათებლად, მათი აუცილებელი და უსასყიდლო ბუნება სახელდება.

აქედან გამომდინარე საკმაოდ საკამათოდ უნდა მივიჩნიოთ საქართველოს პარლამენტის მიერ, 2018 წლის 5 სექტემბერს, „ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის ტექსტში პირველი მუხლის 1​1 პუნქტის სახით დამატებული დებულება, რომლის თანახმად: „საპენსიო და სადაზღვევო შენატანები რეგულირდება კანონით და ისინი არ წარმოადგენს გადასახადებსა და მოსაკრებლებს.“[7]

თუ მხედველობაში მივიღებთ იმ გარემოებას, რომ აღნიშნული საკანონმდებლო ნორმის მიღების მომენტისათვის, საქართველოს საგადასახადო კოდექსის მე-2 მუხლის პირველი ნაწილის

შესაბამისად (საგადასახადო კოდექსის პარალელურად) ქვეყნის საგადასახადო კანონმდებლობას მიეკუთვნებოდა: საქართველოს კონსტიტუცია, საერთაშორისო ხელშეკრულებები, შეთანხმებები და მათ შესაბამისად მიღებული კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტები, „ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ“ საქართველოს ორგანულ კანონში სხვა (ზემოაღნიშნული) საკანონმდებლო აქტების პრეროგატივად მიჩნეული ნორმის დაფიქსირება, ჩვენი აზრით, ამავე წლის 21 ივლისს მიღებული „დაგროვებითი პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის საკამათო დებულებების ლეგიტიმიზების აუცილებლობით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული.

საქმე ისაა, რომ „დაგროვებითი პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-2 მუხლის „ტ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად საპენსიო შენატანად მიჩნეულია, კანონით დადგენილი წესით, მონაწილის სასარგებლოდ გადახდილი თანხა, რომლის გადახდის ვალდებულება დასაქმებულს და სახელმწიფოსთან ერთად დამსაქმებელსაც ეკისრება.

ამდენად, „დაგროვებადი პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის აღნიშნული დებულება დამსაქმებელს აუცილებელ და უსასყიდლო ფინანსურ ვალდებულებას, ანუ  საგადასახადო კოდექსით გაუთვალიწინებელ ახალ გადასახადს უკანონებს, ხოლო „ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ“ საქართველოს ორგანულ კანონში იმ ზემოაღნიშნული შესწორებების შეტანა, სადაც ფიქსირდება, რომ „საპენსიო და სადაზღვევო შენატანები“ გადასახადებს არ წარმოადგენენ, ჩვენი აზრით, ჯორჯ ორუელის ნაწარმოების „1984“ ლოგიკას[8]* უფრო შეესაბამება, ვიდრე შექმნილი სიტუაციის დაძლევის შესაძლებლობას.

ზემოაღნიშნულის პარალელურად „თუ მხედველობაში მივიღებთ იმ გარემოებას, რომ კანონის ამოქმედების შედეგად, ქვეყნის სამომხმარებლო ბაზრის ისედაც დაბალი გადახდისუნარიანი მოთხოვნა, საპენსიო შენატანის სახით მობილიზებული ფინანსური სახსრების პერმანენტული შემცირების არასასურველი წნეხის ქვეშ ექცევა, ხოლო ჩვენი ეკონომიკისათვის საკმაოდ სოლიდური ფინანსური სახსრები ქვეყნის სამომხმარებლო ბაზრის ერთობლივი მოთხოვნის სტიმულირებისა და ქვეყანში ეკონომიკური აქტივობის ხელშეწყობის სანაცვლოდ „აქტივების მმართველი“,  დიდი ალბათობით არარეზიდენტი კომპანი(ებ)ის მეშვეობით და  მათთვის საკომისიოს გადახდით, სავსებით შესაძლებელია ასევე არარეზიდენტი იურიდიული პირების ფასიან ქაღალდებში  განთავსდეს, საკითხისადმი კრიტიკული დამოკიდებულება სრულიად ლოგიკურად უნდა იქნეს მიჩნეული.“ [9]

უაღრესად მძიმე ეკონომიკურ მდგომარეობაში მყოფი ქვეყნის მოსახლეობიდან, მეწარმე სუბიექტებიდან და სახელმწიფო ბიუჯეტიდან საპენსიო შენატანების სახით, იმ ფინანსური სახსრების ამოღება, რომელთა სამომხმარებლო ბაზარზე (საოჯახო მეურნეობების მოხმარების-C, ინვესტიციებისა-I და სახელმწიფო შესყიდვების-G სახით) დარჩენა გარკვეულ იმპულსს მისცემდა მთლიანი შიდა პროდუქტის (GDP) ზრდას, უდავოდ იმსახურებს ზემოაღნიშნულ კრიტიკულ დამოკიდებულებას, თუმცა სიტუაციას განსაკუთრებით ამძიმებს საპენსიო აქტივების საკმაოდ გაურკვეველი (მათ შორის არარეზიდენტი) პირების ანგარიშებზე განთავსების და ამ თანხების განკარგვის უფლებამოსილების, ანუ „ნდობითი ვალდებულების მქონე პირების“ პერსონალური პასუხისმგებლობის განმსაზღვრელი ბუნდოვანი  საკანონმდებლო  ნორმების არსებობა.

საქმე ისაა, რომ საპენსიო სააგენტოში მობილიზებული ფინანსური სახსრების „აქტივების მმართველი“ არარეზიდენტი კომპანი(ებ)ის მეშვეობით, ასევე არარეზიდენტი ფინანსური ინსტიტუტების განკარგულებაში გადაცემის შესაძლებლობის არსებობა იმ პირობებში, როცა სააგენტოს საინვესტიციო სტარატეგიის შემმუშავებელი კანონით ხუთი წევრისგან შემდგარი საინვესტიციო საბჭოს სადღეისო შემადგენლობაში  ოთხი არარეზიდენტია, ჩვენი აზრით, საპენსიო აქტივების განმკარგავი „ნდობითი ვალდებულების მქონე პირების“ პერსონალური პასუხისმგებლობის საკითხის მნიშვნელოვან დეტალიზებას მოითხოვს.

აღნიშნულს ადასტურებს ქვეყნის ისტორიული გამოცდილების თუნდაც ის ფაქტი, რომ „2008 წლის აპრილში საქართველომ 500 მლნ. აშშ დოლარის ოდენობის სადებიუტო ევროობლიგაციები განათავსა ლონდონის საფონდო ბირჟაზე, განთავსება ხუთწლიანი ვადით და ორი ბანკის JP MORGAN და UBS-ორგანიზებით განხორციელდა“.³⁹ „ევროობლიგაციებზე დაფიქსირებული საპროცენტო განაკვეთი 7,5% შეადგინა“ [10] მაშინ, როდესაც „იმავე პერიოდში მსოფლიო ბაზრებზე აშშ სახაზინო ობლიგაციების სარგებელი 2,75% იყო.“³⁹

უდიდესი საერთაშორისო გამოცდილების მქონე ბანკების ორგანიზებით განხორციელებული საქმიანობის ზემოაღნიშნული რეზულტატები, უცხოური ორგანიზაციებისა და ექსპერტებისადმი გადაჭარბებული ნდობის დამკვიდრებული პრაქტიკის მცდარ ხასიათზე მიგვანიშნებს და „ნდობითი ვალდებულების მქონე პირების“ პასუხისმგებლობის გამკაცრების შესახებ წარმოდგენილი მოსაზრების მართებულებას ცხადყოფს.

ზემოაღნიშნულის პარალელურად, ასევე გაზრდილ ყურადღებას მოითხოვს სააგენტოში მობილიზებული ფინანსური სახსრების ეფექტურად გამოყენების საკითხი. საქმე ისაა, რომ სააგენტოს 2022 წლის მარტის ანგარიშის შესაბამისად, 2019 წლის იანვრიდან 2022 წლის აპრილამდე, სააგენტოს აქტივების წმინდა ღირებულებამ (მთლიანი საპენსიო აქტივებსა და მთლიან საპენსიო ვალდებულებებს შორის სხვაობამ) 2 226 მლნ. ლარი შეადგენა. აღნიშნული თანხის უდიდესი ნაწილი 1 908 მლნ. ლარი წმინდა შენატანებს, ხოლო 318 მლნ. ლარი წმინდა ამონაგებს, ანუ მთლიან ამონაგებს და მთლიან ხარჯებს შორის სხვაობას წარმოადგენდა.⁴⁰

როგორც ამავე ანგარიშიდან და დიაგრამა #1-დან ირკვევა, 2019 წლიდან 2022 წლის აპრილამდე სააგენტოს წმინდა ნომინალურმა ამონაგებმა (მთლიან ამონაგებს და მთლიან ხარჯებს შორის სხვაობამ) 34,6% შეადგინა. იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ აღნიშნულ პერიოდში ინფლაციის მაჩვენებელი 30,5% უტოლდებოდა, სააგენტოს რეალურმა წმინდა ნომინალურმა ამონაგებმა (ინფლაციით კორექტირებულ მთლიან ამონაგებს და მთლიან ხარჯებს შორის სხვაობა) საკმაოდ მოკრძალებული სიდიდე 3,15%  შეადგინა.⁴⁰ 

დიაგრამა #1.  ფონდის წმინდა ამონაგები და ინფლაცია [11]

სააგენტოს რეალური წმინდა ნომინალური ამონაგების გაანგარიშების მეთოდიკის ჩვენს ხელთ არარსებობის პირობებში შეუძლებელია 34,6%-ის ტოლი წმინდა ნომინალური ამონაგებისა და 30,49% ინფლაციის პირობებში, ინფლაციით კორექტირებული მთილანი ამონაგების 3,15%-ის დონეზე დაფიქსირების მართებულობის შეფასება, თუმცა ამის მიუხედავად სრული პასუხისმგებობით შეიძლება დავასკვნათ, რომ ფინანსური სახსრების კაპიტალიზაციის მსგავსი მაჩვენებლი ძნელია განსაკუთრებული უნარებისა და ძალისხმევის შედეგად იქნეს მიჩნეული.

ზემოაღნიშნულის პარალელურად თუ მხედველობაში მივიღებთ იმ გარემოებას, რომ „დაგროვებითი პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის მე-3 ნაწილის შესაბამისად: -„საპენსიო სააგენტოს თანამშრომელთა შრომის ანაზღაურების ზღვრულ ოდენობებზე არ ვრცელდება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი შეზღუდვები“, ანუ პირებს, რომელთა სადღეისო საქმიანობა ძირითადად საპენსიო შენატანების საბანკო დეპოზიტებზე იმგვარი განთავსებებით შემოიფარგლება, რომ მიღებული ამონაგები ოდნავ აღემატება ინფლაციის მაჩვენებელს[12] (რაც სააგენტოს გარეშეც მარტივად შეუძლიათ საპენსიო სქემის მონაწილეებს), საპენსიო შენატანების (მათ შორის პედაგოგებისა და სამხედრო მომსამსახურეების მწირი ხელფასებიდან გადახდილი) ხარჯზე ენიშნებათ მეტად მაღალი სახელფასო ანაზღაურება, სრული პასუხისმგებლობით შეიძლება დავასკვნათ, რომ სააგენტოს საქმიანობა (მათ შორის საინვესტიციო სტრატეგია) მნიშვნელოვან კორექტირებებს  საჭიროებს.

როგორც ცნობილია, ნებისმიერი ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება წარმოუდგენელია ეკონომიკის საბაზო დარგების, განსაკუთრებით ენერგეტიკის განვითარების გარეშე. ამასთან ერთად თუ მხედველობაში მივიღებთ იმ გარემოებას, რომ საქართველოში სადღეისოდ არსებული ფიზიკურად და მორალურად მოძველებული-ენერგოტევადი ძირითადი საწარმოო ფონდები და უაღრესად დაბალი გადახდისუნიარიანი მოთხოვნით განპირობებული „მასშტაბის ეფექტის“ არარსებობა, პრაქტიკულად შეუძლებელს ხდის ძვირადღირებული ელექტროენერგიით წარმოებული პროდუქციის რეალიზებას, ქვეყანაში არსებული ჰიდროენერგეტიკული პოტენციალის, როგორც იაფი ენერგიის გენერაციის წყაროს, არა უცხოელი ინვესტორების იმედად, არამედ საკუთარი ძალებით განვითარების აუციებლობა მტკიცებას არ საჭიროებს.

აღნიშნულს ადასტურებს ცხრილი #1-ით წარმოდგენილი მონაცემები, რომელთა შესაბამისად, 2014 წლიდან 2021 წლამდე ქვეყანაში არსებული ჰიდროელექტრო­სადგურების (მათ შორის მცირე) 26 ერთეულით და მათი დადგმული სიმძლავრეების 661,67 მგვტ-ით ზრდის, აგრეთვე, ასევე იაფი, 20,7 მგვტ სიმძლავრის ქარის ელექტროსადგურის ამოქმედების მიუხედავად, დადგმული სიმძლავრეების საერთო მოცულობაში, მნიშვნელოვნად წინმსწრები ტემპით იზრდება იმპორტირებულ ენერგომატარებლებზე დამოკიდებული (როგორც წესი, ჰიდრო- და ქარის ელექტროენერგიაზე ძვირადღირებული) თბოელექტროსადგურების დადგმული სიმძლავრეების ხვედრითი წილი, რაც ელექტროენერგიის ღირებულების ზრდის მაპროვოცირებელ ფაქტორს წარმოადგენს.              ცხრილი#1

საქართველოში მოქმედი ჰიდრო-, თბო-  და ქარის ელექტროსადგურები[13]

შექმნილი სიტუაციის დაძლევისა და ქვეყნის ეკონომიკური განვითარებისათვის, უაღრესად მნიშვნელოვანი იაფი ჰიდროელექტროგენერაციის ზრდის სტიმულირე­ბისათვის, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია საქართველოს ეკონომიკის სამინისტროს შესაბამისმა სტრუქტურებმა, ჰიდროგენერაციის ობიექტების განლაგების რეგიონების მიხედვით შერჩეული ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოებისა და ამავე რეგიონებში მცხოვრები მოსახლეობის ფართო მონაწილეობით მუშაობა დაიწყონ სახელმწიფო და კერძო სექტორების თანამშრომლობის პრინციპებზე დაფუძნებული ჰიდროგენერაციის ახალი ობიექტების, სააქციო საზოგადოებების სახით ჩამოყალიბების მიზნობრივი პროგრამების შექმნა-ფუნქციონირების საკითხზე.

აღნიშნული საზოგადოებების „...აქციების განთავსების პროცესის წარმატებული რეალიზებისათვის გავითვალისწინებული უნდა იქნეს მრავალი ფაქტორი, უწინარეს ყოვლისა, უნდა აღდგეს უახლოეს წარსულში ე.წ. სატრასტო კომპანიებისა და სხვა ფინანსური «პირამიდების საქმიანობით» იმედგაცრუებული მოსახლეობის ნდობა, რისთვისაც პროგრამების განმახორ­ციელებელი სამეწარმეო სტრუქტურების წესდებებში, ხოლო საჭიროების შემთხვევაში მათი საქმიანობის მარეგლამენტირებელ საკანონმდებლო აქტებში შეტანილი ცვლილებების შედეგად უნდა დაფიქსირდეს საზოგადოების მართვის პროცესში აქციონერების  მონაწილეობის ხელსაყრელი პირობები, მათ შორის საზოგადოების საქმიანობაზე ქმედითი ფინანსური კონტროლის გარანტირებული უფლება“.[14]

სახელმწიფო და კერძო სექტორების ერთობლივი ძალისხმევით ჰიდროგენერაციის ახალი ობიექტების შექმნა-ფუნქციონირების კომერციულად მიმზიდველი პროგრამების საწყისი ეტაპის დაფინანსება უნდა განხორციელდეს საპენსიო სააგენტოს განკარგულებაში მობილიზებული სახსრებით. საპენსიო სააგენტოს განკარგულებეში არსებული თანხების ინვესტირება უნდა განხორციელდეს „დაგროვებითი პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის 27-ე მუხლის მოთხოვნათა შესაბამისად.

საპენსიო სააგენტოს ფინანსური აქტივების პრაქტიკულად გაურკვეველი ემიტენტების ფასიან ქაღალდებში განთავსების სანაცვლოდ, ქვეყნის ჰიდროგენერაციის ახალი ობიექტების წილობრივ ფასიან ქაღალდებში ინვესტირების შემოთავაზებული პროექტი, ჩვენი აზრით, მნიშვნელოვნად გაზრდის საპენსიო სააგენტოს აქტივების გამოყენების გამჭირვალეობას და ამ პროცესზე ქმედითი საზოგადოებრივი კონტროლის დამყარების შესაძლებლობას. ეს უდავოდ დადებით იმპულსს მისცემს როგორც სააგენტოს აქტივების მიერ გენერირებულ მიმდინარე (აუცილებლობის შემთხვევებში კაპიტალური შემოსავლების), ისე ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთი წინაპირობის ენერგეტიკული სექტორის ზრდის პროცესს. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. დ. ასლანიშვილი, „სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები საქართველოში: გამოწვევები და პერსპექტივები“, თბილისი, 2015, გვ. 142-143;
2. დ. ჭელიძე, „საპენსიო რეფორმა საქართველოში“, საქართველოს საპატრიარქოს წმინდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტის II სამეცნიერო კონფერენცია. კონფერენციის მასალები (2019 წლის 11 ივნისი), თბილისი, 2021, გვ. 74-75.
3. დ. ჭელიძე, „საბიუჯეტო ხარჯების სტრუქტურის სრულყოფის ზოგიერთი საკითხი“, ყოველკვარტალური საერთაშორისო რეცენზირებადი და რეფერირებადი სამეცნიერო ჟურნალი კომერსანტი, 2(3), თბილისი, 2007.
4. Economics principles problems and policies / Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue, Sean M. Flynn 18th Edition . 2009 p. 886
5. DEFINITION OFTAXES (Noteby theChairman) Organization for Economic Cooperation and Development. 19 April 1996 p. 3https://www.oecd.org/daf/mai/pdf/eg2/eg2963e.pdf
6. Estonian legislation, Taxation Act1 Passed 20.02.2002, § 2. Definition of tax
7. ორუელი ჯ.,  «1984»., გამომცემლობა პალიტრა L , თბილისი, 2017, გვ. 351.
8. საქართველოს ორგანული კანონი „ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ“, თბილისი, 2011 წლის 1 ივლისი. პირველი მუხლის 1​1პუნქტი.
9. საქართველოს კანონი „საქართველოს საგადასახადო კოდექსი“, თბილისი. 1997 წლის 13 ივნისი. მუხლი 5.
10. საქართველოს კანონი „საქართველოს საგადასახადო კოდექსი“, თბილისი. 2004 წლის 22 დეკემბერი, N 692 რს მუხლი 6.
11. საქართველოს კანონი „საქართველოს საგადასახადო კოდექსი“, თბილისი. 2010 წლის 17 სექტემბერი, N 3591 –II  ს მუხლი 6, პირველი ნაწილი.
12. საინვესტიციო პორტფელის ყოველთვიური ანგარიში,  2022  მარტი, გვ. 1-3. https://back.pensions.ge/uploads/docs/investment-activity/monthly-reports/FinalGEOMonthly%20Performance%20Report_%20Feb.pdf
13. საქართველოს ენერგეტიკული ბალანსი, საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური, სტატისტიკური პუბლიკაცია, თბილისი, 2014, გვ.8-9